Saint Sebastian, een gay icoon binnen de kunst

SAINT SEBASTIAN door Arjan Spannenburg (2021)

De heilige Sebastiaan, een gay icoon binnen de kunst

De patroonheilige van boogschutters, soldaten, atleten en het icoon van het mannelijk naakt. Een inspiratie bron van vele beroemde kunstenaars door de eeuwen heen met nogal een bijzondere status. Zo wordt hij door verschillende interpretaties binnen de kunst gezien als een symbool voor homoseksualiteit. Hoe dit komt en waardoor dit beeld is ontstaan, dat heeft Max voor je uitgezocht.

Zijn verhaal

Om te kunnen achterhalen hoe dit beeld bij Sebastiaan is ontstaan, is het belangrijk om eerst te begrijpen wie hij was voordat hij een heilige werd. Sebastiaan werd geboren in een christelijk gezin in Narbonne een stad in het zuiden van Frankrijk. Volgens zijn Hagiografie, de biografie van een heilige, zat hij in het Romeinse leger als keizerlijke lijfwacht voor keizer Diocletianus. Dit was problematisch omdat de Romeinen toentertijd christenen vervolgden. Saint Sebastian had zich daarom in het geheim bekeerd tot het christendom om te voorkomen dat hij door de Romeinen werd gepakt. Dit mocht hem helaas niet helpen en uiteindelijk werd hij veroordeeld door Diocletianus om te worden geëxecuteerd door een peloton van boogschutters.

Al deze pijlen wisten Saint Sebastiaan echter niet te doden. Hij werd net op het nippertje gered en heeft nadat hij was hersteld, keizer Diocletianus in het openbaar geconfronteerd. Hierdoor werd hij voor zijn onbeschaamdheid doodgeknuppeld en in het riool gegooid. Hierop werd hij een martelaar.

De vormgeving

De eerste executie van Sebastiaan is een iconisch beeld geworden, die vele schilders in verschillende tijdperken heeft geïnspireerd. Zo zijn er vele verschillende schilderijen van de executie gemaakt, maar wat het meest opvallende is de manier waarop hij wordt afgebeeld. Sebastiaan wordt vrijwel altijd afgebeeld als een knappe jongeman met een perfect lichaam, dat bijna altijd vrijwel naakt is zoals bijvoorbeeld in het beeld van Owe Zerge.

Toch waren er ook periodes dat de weergave van Sebastiaan veranderde. Zo werd hij in de middeleeuwen de beschermer tegen de pest en werd hij volwassener en mannelijker vormgegeven. Uiteindelijk veranderde dit nadat kunstenaars uit de Italiaanse Renaissance de voorkeur gaven aan afbeeldingen van mannelijkheid die te vergelijken waren met de idealen en de schoonheid van het oude Griekenland.

Olieverf schilderij door OWE ZERGE van "Saint Sebastian" gedateerd op 1925. (Foto : Garpenhus Auctions)

Schilderij door Josse Lieferinxe gemaakt rond 1497 waarin Saint Sebastian wordt gered na getroffen te zijn door het vuurpeloton.

Schilderij van Saint Sebastian uit de renaissance gemaakt door Il Sodoma in het jaar 1525 waarin Saint Sebastian vol verlangen naar boven kijkt.

Het schilderen van martelaars in de renaissance was voor vele kunstenaars een excuus om knappe jongens te schilderen. Zo is in het geval van Sebastiaan dat er op vele latere schilderijen geen bloed uit de pijl wonden komt. Ook hadden de kunstenaars vaak Sebastiaan zo gepositioneerd dat terwijl hij dood ging, hij toch zijn spieren aanspant en zijn lendendoek net niet alles blootgaf zoals in het beeld hieronder van Eugène Delacroix, genaamd Het martelaarschap van Sint-Sebastiaan.

In het schilderij van Eugène Delacroix zie je duidelijk dat er geen bloed komt uit de vele wonden die hij door de pijlen heeft opgelopen. Ook is duidelijk te zien dat zijn lendendoek zo is geschilderd dat hij net niet naakt was, maar dat de schilder actief heeft nagedacht om het zo vorm te geven dat het niet veel aan de verbeelding over laat. Ondanks dit alles werd dit schilderij rond 1836 toch in de kerk van Sint-Michiels in Frankrijk opgehangen, zonder dat het als pervers werd gezien.

De associatie met homoseksualiteit

De reden dat Saint Sebastiaan wordt geassocieerd met homoseksualiteit komt mede door de wijze waarop hij wordt afgebeeld. Op vele afbeeldingen heeft hij een erotische of verlangende blik, dit terwijl hij door pijlen wordt doorboord. Ook het vrijwel naakt vastgebonden zijn aan een boom in combinatie met zijn tevreden blik heeft iets erotisch in zich, met associatie naar het sadomasochisme. Dit is de seksuele lustbeleving waarin onderwerping, pijn en kwelling aan te pas komen.

Ook zien vele homoseksuelen Saint Sebastiaan als voorbeeld voor het homo erotische verlangen en een typisch geval van een in de kast zittende homoseksuele jongen. Daarbij associëren sommigen de verbeelding van het vastgebonden zitten aan een paal, als een schandpaal die daar is neergezet door de samenleving. De paal kan daarbij tweeledig gezien worden, in de eerste plaats om de jongen ten schande te zetten. In de tweede plaats wordt de jongen op een plek gezet waar die niet wilt zijn.

De pijlen kunnen gezien worden als de haat volle opmerkingen en het geweld en pijn die vele homoseksuelen mannen ontvangen om wie ze zijn, veroordeeld door de maatschappij welke deze als vuurpeloton aanricht.

De Rooms-Katholieke boodschap die aan het verhaal en het beeld van Sebastiaan word gehangen, is dat je in dit leven de ‘’pijn’’ moet ontvangen om zo de ‘’redding’’ van de hemel te kunnen ontvangen. Dit is vanuit de kerk dan ook de verklaring waarom Saint Sebastiaan vaak zo verlangend naar de hemel kijkt.

De aids-pandemie

Als beschermheer tegen de pest was hij gedurende de aids-pandemie voor veel homoseksuelen een inspiratie bron voor vele verschillende kunstvormen. Zo werd Sebastiaan gebruikt in tijden van vooroordelen en homohaat om de homoseksuele gemeenschap samen te brengen en de pijn van velen bloot te leggen. Een beroemd voorbeeld hiervan was het kunstwerk van David Wojnarowicz en het optreden van Ron Athey.

Het kunstwerk van David Wojnarowicz, waarin hij de gevolgen van de aids-pandemie wil visualiseren en de pijn die erbij komt kijken.

David Wojnarowicz is een kunstenaar die uiteindelijk zelf is gestorven aan de gevolgen van aids op 22 juli in 1992 toen hij 37 jaar oud was. Op basis van Saint Sebastian maakte hij een kunstwerk waarin hij de gevolgen en pijn als gevolg van de Aid-pandemie binnen de gay community wilde visualiseren.

Een andere kunstenaar is Ron Athey genaamd die onderdelen van de lijdensweg van Saint Sebastiaan probeerde na te spelen om mensen te onderwijzen. Ook zou hij volgens sommige een statement willen maken, namelijk dat H.I.V. positieve mensen martelaars zijn in het dagelijks leven binnen onze samenleving. Op youtube vind je een deel van zijn performance terug (let op, dit kan als shockerend ervaren worden).

Een terugblik op de aids-pandemie geeft goed weer dat Sebastiaan niet alleen een lustobject is geweest door de eeuwen heen, maar ook dat deze een groot steun, samen brenger en inspiratie was voor de lijdende gemeenschap tijdens de aids-pandemie.

De toekomst van Saint Sebastiaan

De inspiratie die kunstenaars halen uit Sebastiaan is dus niet iets uit alleen het verre verleden. Zo was er op de cover van reFRESH magazine ,een tijdschrift dat zich focust op creativiteit en zelf expressie, in 2007 een foto te vinden waarop een nieuwe interpretatie van Sebastiaan te zien was.

Ook vele andere kunstenaars geven Sebastiaan opnieuw vorm met een diversiteit aan invalshoeken. Zo inspireerde Sain Sebastian de kunstenaar en priester van Maori/ Ierse Regan O’Callaghan om een kunstwerk te maken waarin hij de seksualiteit en erotiek in het geloof aan de orde stelt. Volgens hem wordt dit in sommige religieuze kringen vaak door angst en onwetendheid verhinderd. Een andere kunstenaar is de Nieuw-Zeelandse Christopher Olwage. Deze probeert de kijker open te stellen voor de mogelijkheid dat Jezus misschien wel homoseksueel was.

Het is bijzonder dat één martelaar uit het christendom, die in het jaar 288 is gestorven nog zoveel invloed heeft op de kunst. Ook Arjan inspireerde het om op basis van het verhaal van Saint Sebastiaan een kunstwerk te maken en er zijn interpretatie aan te geven.